Co to jest szkorbut?
Szkorbut jest spowodowany brakiem witaminy C w organizmie. Szkorbut swoim oddziaływaniem możne objąć wiele narządów, stąd jest zakwalifikowana jako choroba wielonarządowa.
Szkorbut dawniej często występował wśród żeglarzy, piratów i innych osób znajdujących się na pokładzie statków na morzu dłużej niż mogły być przechowywane nietrwałe owoce i warzywa (żywiąc się zamiast tego, peklowanym i solonym mięsem, suszonymi ziarnami) oraz wśród żołnierzy, podobnie pozbawionych takiej żywności przez dłuższy czas.
Szkorbut został opisany przez Hipokratesa (ok. 460 p.n.e. - 380 p.n.e) a ziołowe lekarstwa na tę chorobę były znane w wielu rodzimych kulturach od czasów prehistorycznych.
Szkorbut był jednym z czynników ograniczających morskie podróże, często zabijając dużą liczbę pasażerów i członków załogi na rejsach długodystansowych. Ta choroba stanowiła poważny problem w Europie począwszy od początku XV wieku, trapiąc ludzkość poprzez kolejne stulecia i nadal odgrywając znaczącą rolę w I wojnie światowej w XX wieku. Naukowcy mieli wiele teorii na temat przyczyn choroby, często opartych na słabych lub braku danych doświadczalnych. Przełom nastąpił w 1932 r., kiedy to dokonano izolacji witaminy C i przedstawiono bezpośrednie dowody, że szkorbut jest powiązany z niedoborami żywieniowymi.
Patogeneza i przyczyny choroby
Szkorbut jest chorobą wynikającą z niedoboru witaminy C, która jest u ludzi niezbędna do syntezy kolagenu. Kolagen z kolei to główne białko tkanki łącznej - stanowi główny składnik ścięgien, występuje w tkance podskórnej, chrząstkach stawowych, tkankach tworzących błony śluzowe i wnętrze żył oraz tętnic, odpowiada za elastyczność skóry, wypełnia także rogówkę oka.
Czytaj więcej
Objawy szkorbutu
Szkorbut początkowo objawia się symptomami apatii i letargu, a następnie powstawaniem plam na skórze, dziąsłach, oraz krwawieniem z błon śluzowych. Plamy są najobfitsze na udach i nogach, a osoba z dolegliwościami wygląda blado, czuje się przygnębiona, i jest częściowo unieruchomiona. Wraz z postępem szkorbutu, mogą pojawić się otwarte, ropiejące rany, utrata zębów, żółtaczka, gorączka, neuropatia i śmierć.
Czytaj więcej
Leczenie
Leczenie polega na regularnym przyjmowaniu odpowiednich dawek witaminy C, zarówno doustnie jak i pozajelitowo. W leczeniu szkorbutu stosuje się syntetyczną witaminę C (tabletki, kroplówki) oraz owoce i warzywa bogate w naturalną witaminę C.
Czytaj więcej
Zapobieganie
W profilaktyce choroby zalecana jest dieta składająca się z produktów bogatych w kwas askorbinowy. Witamina C występuje w tkankach roślinnych, a jej stężenie jest szczególnie wysokie w owocach cytrusowych (pomarańczach, cytrynach, limonkach, grejpfrutach), pomidorach, ziemniakach, kapuście, i zielonej papryce.
Czytaj więcej
Ciekawostki
Szkorbut nie występuje u większości zwierząt, ponieważ mogą syntetyzować własną witaminę C. Jednakże, ludzie i inne wyższe naczelne, świnki morskie, nietoperze oraz niektóre gatunki ptaków i ryb nie posiadają enzymu (oksydazy L-gulonolaktonowej) niezbędnego do jej syntezy i muszą uzyskiwać witaminę C poprzez odpowiednią dietę.
U niemowląt, szkorbut jest czasem określany jako choroba Barlow'a, nazwana po Thomasie Barlow, brytyjskim lekarzu, który ją opisał. Dzieci karmionych wyłącznie pasteryzowanym mlekiem butelkowym, mogą mieć niedobory witaminy C, ponieważ w procesie pasteryzacji witamina ta ulega zniszczeniu.
Historia
Ziołowe kuracje na szkorbut były znane w wielu rodzimych kulturach w prehistorii. Szkorbut jako choroba został zidentyfikowany przez Hipokratesa, a Egipcjanie odnotowali jej objawy już w 1550 r.p.n.e. Wiedza, że spożywanie żywności zawierającej witaminę C jest lekarstwem na szkorbut była wielokrotnie odkrywana i zapominana aż do początku XX wieku.
W XIII wieku, Krzyżowcy często cierpieli na szkorbut. W czasie wyprawy Vasco de Gama w 1497, poznano lecznicze działanie owoców cytrusowych. W 1536 roku francuski badacz Jacques Cartier, w czasie zwiedzania rzeki Świętego Wawrzyńca, wykorzystał wiedzę lokalnych tubylców, aby uratować ludzi, którzy umierali na szkorbut. Ugotował igły z Wejmutki aby zrobić herbatę, która jak się okazało zawierała 50 mg witaminy C w 100 gramach. Takie zabiegi nie były dostępne na pokładzie statku, gdzie choroba było najczęstsza.
Szacuje się, że w latach 1500 i 1800, szkorbut zabił co najmniej dwa miliony żeglarzy. Jonathan Lamb napisał: "W 1499 roku Vasco da Gama stracił 116 ludzi ze swojej 170 osobowej załogi; w 1520 Magellan stracił 208 z 230; wszystko głównie z powodu szkorbutu."
W 1593 admirał Sir Richard Hawkins zalecał picie soku z pomarańczy i cytryny jako środek zapobiegania szkorbutu. W 1614 John Woodall, Chirurg Kompanii Wschodnioindyjskiej, opublikował podręcznik dla lekarzy praktykantów przebywających na pokładach statków. Opisał szkorbut jako skutek niedoboru pożywienia. Jego zalecenia w tego typu kuracji było spożywanie świeżego jedzenia, a jeśli nie jest dostępne, konsumpcja pomarańczy, cytryn, limonek lub w ostateczności kwasu siarkowego.
W roku 1707 odręcznie pisana książka pani Ebot Mitchell zawierała przepis na recepturę, która składała się z wyciągów z różnych roślin zmieszanych z dostatkiem soku pomarańczowego, białego wina lub piwa. W 1734 roku, lekarz Johann Bachstrom opublikował książkę o szkorbucie, w której stwierdził, że "szkorbut jest wywołany wyłącznie całkowitą abstynencją od świeżego jedzenia roślin i zieleniny, co jest główną przyczyną choroby" i namawiał do jedzenia świeżych owoców i warzyw jako lekarstwo. Jednakże dopiero w 1747, James Lind formalnie udowodnił w pierwszym w historii badaniu klinicznym, że szkorbut można leczyć i zapobiegać poprzez uzupełnienie diety z owoców cytrusowych. W 1753, Lind opublikował rozprawkę o szkorbucie, w której wyjaśnił szczegóły jego badań klinicznych i w jaki sposób szkorbut został skutecznie zwalczony u jego pacjentek (zakonnic). Następnie próbował sprzedawać ekstrakt z soku z limonki jako lekarstwo, ale sok z limonki nie dawał pożądanego efektu w leczeniu szkorbutu, ze względu na utlenianie witaminy C. Dlatego to rozwiązanie nie zostało przyjęte przez Królewską Marynarkę Wojenną.
W XVIII wieku, szkorbut zabił więcej brytyjskich żeglarzy niż działanie wroga. Głównie z powodu szkorbutu, George Anson, w swym słynnym rejsie w 1740-1742 roku, stracił w ciągu pierwszych dziesięciu miesięcy prawie dwie trzecie swojej załogi (1300 z 2000). W czasie wojny siedmioletniej, Królewska Marynarka Wojenna poinformowała, że z 184.899 poborowych marynarzy, 133.708 zmarło z powodu chorób lub zaginęli, a szkorbut był główną przyczyną zgonów.
W latach 1768/71 James Cook zdołał opłynąć świat przy czym nikt z jego załogi nie zmarł z powodu szkorbutu, ale jego proponowane metody, w tym dieta z kiszonej kapusty miały ograniczoną wartość. Kiszona kapusta była tylko pokarmem roślinnym, który zachowywał odpowiednią ilość kwasu askorbinowego w stanie ukiszenia, ale często była gotowana w celu konserwacji i większość zawartości witaminy C była tracona.
W czasach Cook'a było niepraktycznym zabieranie owoców cytrusowych na długie podróże morskie. Ważniejszy był reżim czystości w kuchni pokładowej, egzekwowanie ścisłej dyscypliny, jak również częste uzupełnianie świeżej żywności. Najbardziej skuteczny system wdrożonym przez Cooka był jego zakaz spożycia tłuszczu usuniętego z miedzianych patelni, wówczas powszechna praktyka w marynarce. W kontakcie z powietrzem miedź tworzy związki, które katalitycznie utleniały witaminę C, niszcząc jakąkolwiek anty-szkorbutową działalność.
W 1789/94 odbyła się pierwsza długa wyprawa statkiem, podczas której praktycznie nikt nie zachorował na szkorbut. Lekarzem pokładowym był Pedro González przekonany o tym, że świeże pomarańcze i cytryny były niezbędne do zapobiegania szkorbutu. Podczas 56-dniowej podróży przez otwarte morze u pięciu marynarzy pojawiły się objawy szkorbutu, a jeden poważnie zachorował. Po trzech dniach w hiszpańskim mieście Guam, gdzie był łatwy dostęp do świeżych owoców cytrusowych, wszyscy wyzdrowieli.
Mimo postępu, brytyjscy marynarze podczas całego okresu Rewolucji Amerykańskiej nadal cierpi na szkorbut. Udało się zwalczyć szkorbut wśród załogi Królewskiej Marynarki Wojennej w roku 1790 dzięki Gilbertowi Blane, przewodniczącemu rady chorych i rannych, który wreszcie położył kres długo ignorowanym zaleceniom o spożyciu świeżych cytryn w czasie wojen napoleońskich. Doprowadziło to do znacznej poprawy zdrowia wśród żeglarzy, a tym samym odegrało istotną rolę w bitwach morskich, zwłaszcza w bitwie pod Trafalgar. Pozostałe marynarki wkrótce przyjęty to samo skuteczne rozwiązanie.
Naczelny chirurg armii Napoleona, Baron Dominique-Jean Larrey, napisał w swoich wspomnieniach, że konsumpcja końskiego mięsa pomogła Francji ograniczyć epidemię szkorbutu. Mięso było gotowane, ale ze względu na to że było świeżo uzyskane z młodych koni kupionych od Arabów, stanowiło skuteczną dietę. To pomogło rozpocząć tradycję konsumpcji mięsa koni we Francji w XIX wieku.
W 1867 Lauchlin Rose opatentował metodę zachowania soku cytrynowego bez użycia alkoholu, tworząc skoncentrowany napój znany jako sok z limonki Rose. Ustawą o żegludze handlowej z tego samego roku wprowadzono wymóg aby na wszystkich okrętach Królewskiej Marynarki Wojennej zapewnić marynarzom codzienną porcję soku z limonki w celu zapobiegania szkorbutu. Produkt stał się niemal wszechobecny.
Cochlearia officinalis, roślina znana również jako „trawa szkorbutowa”, uzyskała swoją nazwę po tym jak zaobserwowano, że leczy szkorbut i zaopatrywano statki suszonymi wiązkami lub destylowanymi ekstraktami. Jego bardzo gorzki smak próbowano złagodzić ziołami i przyprawami. Jednak to nie przeszkodziło popularności kanapek i napojów z „trawy szkorbutowej” w Wielkiej Brytanii aż do połowy XIX wieku, kiedy to owoce cytrusowe zaczęły być bardziej dostępne.
Cytrynę zastąpiły karaibskie limonki. Były one łatwiej dostępne w karaibskich koloniach brytyjskich i były uważane za bardziej skuteczne, ponieważ były bardziej kwaśne. To był błąd, gdyż karaibskie limonki miały znacznie mniej witaminy C niż cytryny, a ponadto nie były podawane świeże, lecz raczej jako sok z limonki, który był wystawiony na działanie światła, co powodowało znaczne zmniejszenie zawartości witaminy C. W 1918 udowodnił to eksperyment przeprowadzony na zwierzętach przy użyciu próbek soku z limonki, który wykazał że te owoce nie miały praktycznie żadnego przeciwszkorbutowych działania. Przekonanie, że szkorbut był wywołany głównie niedoborami żywieniowymi i najskuteczniej jest leczony przy zużyciu świeżej żywności, a w szczególności świeżych owoców cytrusowych lub świeżego mięsa, nie było powszechne w Wielkiej Brytanii w XIX i początku XX wieku, a więc brytyjscy żeglarze i odkrywcy nadal cierpieli z powodu tej choroby aż do XX wieku.
Podczas wypraw arktycznych w XIX wieku powszechnie wierzono, że szkorbutowi można zapobiec dzięki zachowaniu odpowiedniej higieny na pokładzie statku czy regularnym ćwiczeniom, a nie zastosowaniem diety ze świeżej żywności. Z tego względu marynarze Królewskiej Marynarki Wojennej nadal byli nękani przez szkorbut, mimo że wiedza o leczniczym działaniu świeżego mięsa była dobrze znana wśród wielorybników i odkrywców w Arktyce. Nawet gotowanie świeżego mięsa nie niszczyło całkowicie jego przeciwszkorbutowych właściwości.
Zamieszanie było spowodowane przez kilka czynników:
- podczas gdy świeże owoce cytrusowe (zwłaszcza cytryny) mogły wyleczyć szkorbut, sok z limonki, który został wystawiony na światło i działanie powietrza - podważało teorię, że cytrusy leczą szkorbut;
- mięso (zwłaszcza mięso z narządów i surowe) również ma właściwości lecznicze podważając tym samym teorię, że tylko świeże produkty były niezbędne w celu zapobiegania i leczenia szkorbutu;
- zwiększenie prędkości statków morskich poprzez wprowadzenie statków parowych i poprawa odżywiania na lądzie, zmniejszyło częstość występowania szkorbutu - a zatem nieskuteczność soku z limonki tłoczonego miedzianymi rurami w porównaniu do świeżych cytryn nie zostało natychmiast odkryte.
W wyniku tego zamieszania co i róż były były przedstawiane nowe hipotezy, np. teoria że szkorbut był wywołany przez zarazki, a dokładnie przez odpady bakteryjne, szczególnie w skażonym mięsie konserwowym.
Szkorbut dziecięcy pojawił się w pod koniec XIX wieku ze względu na karmienie dzieci pasteryzowanym mlekiem krowim, szczególnie w miejskiej klasie wyższej - pasteryzacja zabija bakterie, ale również zniszczy witaminę C. To w końcu zostało rozwiązane poprzez podawanie syropu z cebuli czy gotowanych ziemniaków.
W 1903 i 1911 Robert Falcon Scott odbył dwie wyprawy do Antarktyki. W tym czasie dominuje teoria, że szkorbut jest spowodowany "skażonym" mięsem, szczególnie konserwowym. W związku z tym, załoga Scott'a cierpiała na szkorbut.
Vilhjalmur Stefansson, arktyczny badacz, który żył wśród Eskimosów, udowodnił, że mięso, które spożywali nie prowadzi do niedoborów witamin. Brał udział w badaniach w szpitalu Bellevue w Nowym Jorku w 1935 roku, gdzie jadł tylko mięso przez rok, będąc pod ścisłą obserwacją medyczną pozostawał w dobrym stanie zdrowia. Kilka ekspedycji antarktycznych cierpiało na szkorbut, głównie podczas podróży śródlądowych, kiedy ludzie mieli ograniczony dostęp do świeżej żywności. Szkorbut rzadko występował lub wcale, gdy mieli dostęp do żywności lub żywili się mięsem z foki.
W 1907 r. Axel Holst i Theodor Frolich, dwoje norweskich lekarzy badających chorobę beri-beri (skrajna forma awitaminozy) przeprowadziło eksperyment na świnkach morskich. Karmiono je ziarnami i mąką, produktami które wcześniej wywołały beri-beri u gołębi. Byli zaskoczeni, gdy zwierzęta zachorowały na klasyczny szkorbut. Do tego czasu, szkorbut nie został zaobserwowany w żadnym organizmie oprócz człowieka i był uznany wyłącznie za chorobę ludzką. (Niektóre ptaki są podatne na szkorbut, ale gołębie, jako nasiono-żerne, jak się okazało były odporne na szkorbut, ponieważ ich organizmy samodzielnie wytwarzają witaminę C). Holst i Frolich odkryli że można wyleczyć szkorbut u świnek morskich dodając świeżą żywność i ekstrakty roślinne do ich diety. To odkrycie zostało nazwane najważniejszym elementem badań nad witaminą C.
W 1927 roku, węgierski biochemik Szent-Györgyi (który wygrał w 1937 Nagrodę Nobla w dziedzinie medycyny) przeprowadził badania biologicznych funkcji związku "kwasu askorbinowego". Szent-Györgyi podejrzewał że kwas askorbinowy który wyizolował z nadnerczy, może być czynnikiem przeciwszkorbutowym, ale nie mógł tego udowodnić.
Dopiero w 1932 powiązanie pomiędzy kwasem askorbinowym i szkorbutem ostatecznie zostało udowodnione przez amerykańskiego naukowca Charlesa Glen Kinga z Uniwersytetu w Pittsburghu. Laboratorium King'a otrzymało próbkę kwasu askorbinowego od Szent-Gyorgyi i szybko ustalono, że była to "witamina C". Na cześć jego przeciwszkorbutowych właściwości Szent-Gyorgyi nadał kwasowi nazwę "kwas askorbinowy".